Toegang tot recht in ontwikkeling: Het tijdperk van responsiviteit en mensgericht werken is aangebroken

Door: Tim Verheij

Toegang tot recht is in beweging

De vraag of mensen gelijke toegang tot recht hebben, is al tientallen jaren actueel. De Nederlandse Vereniging van Advocaten uitte zorgen over het groeiende tekort aan sociaal advocaten.[1] De bezuinigingen op de gesubsidieerde rechtsbijstand en een steeds lager conflictoplossend vermogen van klassieke procedures geven ook reden tot zorg.[2]  Goede toegang tot recht is belangrijk voor het behoud van de rechtsstaat. De betekenis van ‘toegang tot recht’ is echter niet eenduidig aan verandering onderhevig, in de praktijk en in de literatuur.[3] Zo is de opvatting over toegang tot het recht verbreed van ‘toegang tot de advocaat en rechter’ naar toegang tot (alternatieve vormen van) geschilbeslechting, en later ook zelfredzaamheid. In de jaren ’70 van de vorige eeuw stond toegang tot het recht namelijk synoniem voor toegang tot een advocaat en/of rechter. De overheid investeerde in gesubsidieerde rechtsbijstand en het Bureau Rechtshulp (de voorloper van het Juridisch Loket) werd opgezet om mensen met weinig financiële middelen te bedienen. Toen de kosten te hoog werden verbreedde de focus naar alternatieve geschillenbeslechting, ook wel alternative dispute resolution (ADR) genoemd, om deze te drukken. ADR zou ook moeten zorgen voor een kwalitatief goede en effectieve geschiloplossing. Dejuridisering (dit uit zich veelal in de vorm van het inbrengen van mediation in oplossingsroutes), werd in dit licht gezien als een manier om de kosten te verlagen en de rechtspraak te ontlasten.[4]

Inspelen op zelfredzaamheid betekent responsief werken

Tegenwoordig realiseren we steeds meer: om te kunnen participeren binnen het recht wordt enige zelfredzaamheid van mensen verondersteld, denk hierbij aan voldoende digitale- of taalvaardigheden. In de lijn van de evolutie van toegang tot het recht is responsief recht een recente benadering waarbij wordt gekeken naar de behandeling waarmee mensen met sociaaljuridische problemen het beste gebaat zijn. De realiteit is dat door het uitgangspunt van ‘iedere burger is gelijk in kennis en kunde’, opstapelende wetgeving en bijbehorende procedures voor klachten, beroepen en bewaren, de overheid het oplossend vermogen van mensen verkeerd inschat.[5] In een responsieve benadering van conflictoplossing zullen bezwaarbehandelaars van de gemeente meer rekening houden met zelfredzaamheid of handelingsvermogen van mensen in hun afwegingen. Rechters kijken meer naar het effect van hun handelen. De eerstelijns dienstverlening past de taal aan naar mensen toe, of biedt bijvoorbeeld meer begeleiding aan waar dat nodig wordt geacht voor de rechtzoekende.

Inspelen op behoeften betekent mensgericht werken

Tegelijkertijd zien we ook steeds meer de noodzaak om de behoeften van mensen beter te begrijpen, en daarop in te spelen. Een ‘mensgerichte’ manier van werken biedt een benadering om sociaaljuridische diensten beter in behoeften van mensen te laten voorzien. Het legt de nadruk op het centraal stellen van de behoeften en ervaringen van individuen in het rechtssysteem, in plaats van zich te concentreren op juridische procedures en formele mechanismen.[6] Daarnaast wordt in een mensgerichte benadering nagedacht over een georganiseerde infrastructuur voor sociaaljuridische diensten, waarbij dieper wordt ingegaan op de technologische mogelijkheden en verantwoordelijkheden in het aanbieden van probleemoplossing.[7] Zowel de mensen met problemen als de professionals moeten de juiste tools hebben en in staat zijn geschillen op te kunnen lossen.[8] Continue leren en monitoren van en door diensten is essentieel in het mensgericht werken. Alleen als sociaaljuridische diensten evidence-based zijn en men dus ‘doet wat werkt’, kan het recht écht goed functioneren voor professionals en de mensen om wie het gaat.

Toegang tot recht beweegt verder

‘Mensgericht werken’ en 'responsief recht' zijn concepten die elkaar aanvullen. Uiteindelijk moeten sociaaljuridische diensten evidence-based ontworpen zijn, met behoeften, rechten en ervaringen van de gebruikers centraal, waarbij wel wordt gekeken hoe de gebruikerservaring kan worden verbeterd. De twee benaderingen sluiten hierbij aan en zijn een uitkomst van ontwikkelingen binnen de ‘toegang tot recht’.

[1] Zie: https://www.advocatenorde.nl/nieuws/tekort-aan-sociaal-advocaten-in-meerdere-nederlandse-regios

[2] Barendrecht & Van Beek 2023. Zie ook het recente WODC-cahier. M. en G. Teeuwen, Drempels in de toegang tot het recht, Cahier nr. 6, 2023

[3] M. ter Voert, A. Pivaty & E. Marique (red.), 'Access to justice in the digital era', Recht der Werkelijkheid 43(2), 2022.

[4] M. ter Voert, 'Toegang tot recht in beweging', Justitiële Verkenningen 40 2014.

[5] M. Scheltema, 'Wetgeving in de responsieve rechtsstaat', RegelMaat 33 2018

[6] OECD, 'Framework and Good Practice Principles for People-Centred Justice', 2021

[7] E. Palmer, et al., 'Access to Justice: Beyond the Policies and Politics of Austerity', 2018

[8] OECD, 'Framework and Good Practice Principles for People-Centred Justice', 2021